Frans Hals en de schilderkunst in Nederland

Inleiding: Nederland in de (gouden) 17^e eeuw.

De zeventiende eeuw wordt ook wel de gouden eeuw genoemd. In deze eeuw maakte Nederland een enorme economische bloeiperiode mee. In 1602 werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht (VOC). De VOC is een samenwerkingsproject van de zeven provincies waaruit Nederland toen bestond: Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Groningen, Overijssel en Gelderland. De VOC was een handelsorganisatie die specerijen en andere producten vanuit Indië (nu Indonesië) naar Nederland vervoerde.

Een kaart van Nederland in de 17e eeuw

De VOC wist al gauw meer handel te drijven dan de concurrenten uit Spanje en de Portugal. Op deze manier wist Nederland een rijk en machtig land te worden.

Door de bloeiende handel werden veel koopmannen en handelaren erg rijk. Zo ontstond er in Nederland een rijke bovenlaag in de burgerij. Burgerij is een verzamelnaam voor het gehele aantal burgers in Nederland.

Door de toenemende rijkdom wilden veel burgers hun huizen versieren met kunst en/of dure voorwerpen. Doordat burgers een belangrijke rol gingen spelen in de opdrachten voor kunstenaars en ook wel het onderwerp waren op schilderijen, wordt dit bij Kunst Algemeen; ’de burgercultuur’, genoemd.

De unieke kunst van Nederland in de 17^e eeuw

Veel namen uit de gouden eeuw kennen we nog als absolute grootmeesters in de schilderkunst. Bijvoorbeeld namen als: Rembrandt van Reijn, Johannes Vermeer en Jan Steen. Nederland was in de 17^e eeuw een uniek land in Europa. Nederlandse kunstenaars hadden een enorme vrijheid in vergelijking met de kunstenaars in andere landen van Europa. De grote vrijheid die er in het Nederland van de 17^e eeuw was, komt door de volgende redenen: een toenemende rijkdom bij de 'gegoede burgerij' (de hoogste klasse van de burgers) en het ontbreken van een dominante heerser en een machtige kerk.

Tachtig jaar oorlog

Er was geen absolute heerser in zeventiende-eeuws Nederland die strenge wetten op legde en ook geen overheersende kerk die de meeste opdrachten aan schilders uitdeelde.                             

Dit heeft te maken met de tachtigjarige oorlog. Nederland voerde van 1568 tot 1648 oorlog met de Spanjaarden. De Spanjaarden beheersten vele gebieden aan het eind van de 16^e eeuw. Gebieden in Amerika, Spanje en Nederland. De Nederlanders kwamen in opstand en wisten uiteindelijk na 80 jaar oorlog voeren zichzelf te verlossen van de Spanjaarden. De republiek die Nederland nu werd kende geen koning.

Op kerkelijk gebied was de situatie in Nederland ook uniek. In het noorden van Nederland woonden vooral protestanten in het zuiden woonden de meeste katholieken. Alle stromingen moesten met elkaar samenleven (katholieken, protestanten en later Joden) waardoor geen enkele kerk echt de boventoon voerde.

De burgers

Schilders en kunstenaars kregen dus geen opdrachten van een machtige kerk en een absoluut heerser, zoals dat in bijvoorbeeld Italië wel gebeurde.

Wie gaf dan de opdrachten aan schilders? Het is in de inleiding ook al aan bod gekomen, maar dat waren de rijke burgers. Door de toenemende handel naar Indië werden veel burgers erg rijk. Doordat een koopman rijk werd door de toenemende handel, kon hij een schilder als Frans Hals vragen om een huwelijksportret te maken. Dit wil niet zeggen dat alle Nederlanders in de 17e eeuw ontzettend rijk waren, het was vooral de bovenlaag van de burgerij die profiteerde van de handel.
Doordat er minder opdrachten vanuit de kerk kwamen begonnen kunstenaars ook andere dingen te schilderen dan Bijbelse taferelen.

Frans Hals

Frans Hals is een goed voorbeeld van een schilder die erg populair was onder de rijke burgers. Hij maakte veel portretten in opdracht van rijke bestuurslieden (regenten genaamd) en rijke handelaren.

Frans Hals, Huwelijksportret van Isaac Arahamsz Massa
 en Beatrix van der Lean, 1662.

Een voorbeeld van een schilderij dat Frans Hals in opdracht maakte is het schilderij hiernaast. Huwelijksportret van Isaac Abrahamsz Massa en Beatrix van der Laen. Isaac Massa was een koopman uit Haarlem en een vriend van Frans Hals.

Het huwelijkspaar is afgebeeld zittend onder een boom. Zij zitten aan de (voor de kijker) linkerkant van het schilderij. Aan de rechterkant is in de verte een soort beeldentuin te zien waarin zich mensen, beelden en pauwen bevinden. Dit soort schilderijen werden vooral gebruikt om het interieur van het huis van een rijke koopman te verfraaien.

Symbolen in het schilderij

In de hedendaagse digitale wereld kennen we allerlei symbolen. Een aantal ken en gebruik je vast ook zelf: :), :P, <3,  :(, :’(. Bijna iedereen die wel eens chat, smst, etc. weet wat deze symbolen betekenen, blij, uitbundig enzovoort. Als we een Nederlander uit de 17^e eeuw naar deze eeuw zouden transporteren zou hij/zij niet weten wat de symbolen beteken. Het zijn symbolen van deze tijd.

Maar, andersom werkt het net zo. In de schilderkunst van de 17^e eeuw zijn ook allerlei symbolen te vinden. Voor mensen uit de 21^e eeuw zijn deze moeilijk te begrijpen, voor mensen uit de 17^e eeuw waren dit duidelijke symbolen, die bijvoorbeeld voor trouw, liefde of dood stonden.

Een aantal symbolen komen in dit schilderij terug. Ten eerste is er de distel in de (voor de kijker) linker onderhoek van het schilderij.

Deze distel wordt ook wel speerdistel genoemd en staat symbool voor de huwelijkstrouw. Een andere naam voor de speerdistel is de ‘mannentrouw’. In deze naam klinkt natuurlijk het woord ‘trouw’ al.

Een andere plant die symbool staat voor liefde is de klimop rechtsonder op het schilderij te zien.

Het laatste symbool in het schilderij is de tuin op de achtergrond. Hierin zien we een stelletje door de tuin wandelen, pauwen en enkele beelden. Dit staat symbool voor een oud middeleeuws verhaal: ‘de liefdestuin’. Deze tuin staat symbool voor liefde en vruchtbaarheid.

Compositie en vormgeving

Een opvallend element op dit schilderij is de compositie. Het woord compositie betekend eigenlijk de manier waarop een beeld is opgebouwd. Dat wil zeggen de manier waarop de verschillende elementen in het schilderij geplaatst zijn ten opzichte van elkaar.

Kijk bijvoorbeeld eens naar het echtpaar op het schilderij van Frans Hals. Wat opvalt is dat het echtpaar zich aan de linkerkant van het schilderij bevindt. Het zorgt voor een soort tweedeling in het schilderij, aan de linkerkant zit het echtpaar onder een boom aan de rechterkant kunnen we ver in de diepte kijken en zien we de tuin.

Het echtpaar is redelijk donker van kleur. De achtergrond is een stuk lichter. De wolken en de lucht en ook de gebouwen en de tuin. Beide figuren komen uit de tijd van Frans Hals en dragen dan ook de zeventiende-eeuwse kleding die daar bij hoort.

Frans Hals was ook in zijn tijd een unieke qua techniek. De vrolijke drinker is een snel geschilderd werk, Frans Hals stond in zijn eigen tijd al bekend als een snelle schilder. Door de vele opdrachten die hij kreeg kunnen we vaststellen dat zijn stijl wel in de smaak viel bij de zeventiende-eeuwse Nederlander.

De stijl van Frans Hals

Een ander voorbeeld van de portretkunst van Frans Hals, is zijn schilderij de vrolijke drinker.

Frans Hals heeft opnieuw iemand afgebeeld uit zijn eigen tijd. Het verschil met dit schilderij van Hals ten opzichte van ‘het huwelijksportret van Isaac Abrahamsz’ is dat dit schilderij niet in opdracht is gemaakt. Het is door Frans Hals zelf geschilderd. We noemen dit werk een genrestuk, waarover later meer.

Eerst kijken we naar de stijl van het schilderij. Hals heeft iemand afgebeeld die aan het drinken is. Je kan het bijna vergelijken met iemand die in de kroeg is en op de foto gaat.

Erg opvallend is de stijl van Frans Hals. Hij schildert op een heel ‘losse’ manier. Het schilderij is snel en met brede streken gemaakt. Langs is gedacht dat dit schilderij niet af was gemaakt door Frans Hals. Tegenwoordig weten we dat het wel degelijk een afgemaakt schilderij is.

Frans Hals, de vrolijke drinker, 1630

Soorten schilderijen in de 17^e eeuw

In de 17^e eeuw ontstonden er allerlei soorten schilderijen. Een aantal van die soorten zijn de volgende:

• Het Historiestuk, is een schilderij met Bijbelse, mythologische of allegorische (allegorie is een symbool voor iets. Zo kan een schilderij met een hond voor ‘trouw’ staan.) onderwerpen.                   
• Het Genrestuk, is een schilderij waarop een tafereel uit het alledaagse leven wordt uitgebeeld. Vaak zijn dit taferelen uit de eigen tijd van de schilder.
• Het Stilleven, is een schilderij wat bestaat uit een verzameling voorwerpen die op een bepaalde manier zijn neergezet door de kunstenaar en vaak een (diepere) betekenis hebben. Zo zijn er stillevens met allemaal voedsel op een tafel dit staat voor overvloed. Een schedel op een stilleven staat voor de dood, waaraan niemand kan ontsnappen.
• Het Portret is vaak een schilderij dat in opdracht gemaakt is. Dit kan een rijke koopman zijn die afgebeeld wil worden met zijn verloofde. Maar dit kan ook een schuttersvereniging zijn die afgebeeld wil worden.

We hebben twee soorten schilderijen bij Frans Hals behandeld. Het huwelijksportret van Isaac Abrahamsz en Beatrix van der Laen is een goed voorbeeld van een portret in opdracht van een rijke koopman gemaakt.

De vrolijke drinker is een voorbeeld van een genrestuk. De kleding van de man zijn duidelijk uit de tijd van Frans Hals en het is een afbeelding van het alledaagse leven.

De positie van Frans Hals in de maatschappij

In de laatste 20/25 jaar van zijn leven maakte Frans Hals eigenlijk alleen nog maar portretten. Deze maakte hij in opdracht van degene die afgebeeld werd(en). De vrolijke drinker is een voorbeeld van een schilderij dat Frans Hals ‘voor zichzelf’ maakte. Hier was geen sprake van een opdracht en waarschijnlijk maakte hij dit schilderij om zijn techniek te oefenen (en/of ontwikkelen) of om te experimenteren.

De reden dat Frans Hals vooral portretten maakte aan het eind van zijn leven is waarschijnlijk van financiële aard. Voor het maken van portretten van schuttersverenigingen of van een huwelijkspaar kreeg de schilder geld. Bij het maken van werk voor zichzelf uiteraard niet.

Het maakt ons in ieder geval duidelijk dat een schilder van zijn werk kon leven in de 17^e eeuw. Ook geeft het ons informatie over hoe er tegen een kunstenaar werd aangekeken in de 17^e eeuw. We moeten ons goed realiseren dat er in de 17^e eeuw geen camera’s en foto’s bestonden. De schilders hadden daarom een belangrijke taak in het afbeelden en ‘vereeuwigen’ van mensen, gebouwen, verenigingen en besturen.

Kunstenaars uit de 20^e en 21^e eeuw zijn bezig met het maken van ‘kunstwerken’. Dat wil zeggen zij maken kunst dat als doel heeft om ‘kunst’ te zijn. De kunst in de 21^e eeuw wordt vooral gemaakt voor de kunstmarkt en kopers.

Kunst had in de 17^e eeuw een veel praktischere functie. Als bijvoorbeeld een rijke koopman bezoek krijgt, wil hij kunnen laten zien dat hij een stabiele relatie heeft (een huwelijksportret), dat hij een opgeruimd, netjes huishouden leidt (een genreschilderij) en dat hij welvarend is (stilleven).

Schilders in de 17^e eeuw konden al deze boodschappen overbrengen door het in hun schilderijen te verwerken. Zo zie je opnieuw wat voor belangrijke rol de burgers in de zeventiende eeuw hadden in kunst en cultuur.

Ga door naar de vragen!